Laatste update op 18 november 2017
Verslag van een lezing door componist Richard Rijnvos
Op 8 juni 2015 zijn er zo’n twintig personen aanwezig in de zaal van het Italiaans Cultureel Centrum in Amsterdam met het bijzondere glas-in-lood-dak. Evenzo bijzonder is de lezing van componist Richard Rijnvos die ons vertelt over zijn orkestwerk fuoco e fumo in de serie La Serenissima.
Het orkestwerk beleeft een paar dagen later zijn wereldpremière en de Poorters van Venetië worden vandaag alvast ingeleid. De secretaris van de vereniging, mevrouw Fleischer verwelkomt Rijnvos, die volgens de Volkskrant de meest fascinerende componist uit Nederland is. Rijnvos won de Matthijs Vermeulenprijs, de belangrijkste Nederlands compositieprijs, twee keer (in 2000 en 2011). Hij woont en werkt in Engeland en is professor en Hoofd Compositie van de Muziekfaculteit van Durham University.
‘La Serenissima’
Rijnvos componeerde binnen La Serenissima tot nu toe vijf werken, namelijk: acqua alta, mappamondo, ponte de la pietà, barbara baccante en fuoco e fumo. De inspiratiebron van het orkestwerk fuoco e fumo (“rook en vuur”) was het boek The City of Fallen Angels van John Berendt over de grote brand van theater La Fenice in Venetië. De wereldpremière van de compositie vindt plaats op vrijdag 12 juni door het Koninklijk Concertgebouworkest onder leiding van Daniel Harding. Richard Rijnvos is huiscomponist van het orkest.
De Poorters krijgen vandaag via de lezing een bijzonder voorproefje van de compositie qua ideeën en techniek. Het is een klein maar fijn gezelschap die de volle aandacht aan de componist geeft. En alhoewel er geen sprake van een “voorpremière” kan zijn, laat Rijnvos wel een impressie horen aan de piano en aan de hand van een midi-geluidsbestand.
Merkwaardig maar succesvol
Rijnvos vertelt kort over zichzelf. Hij studeerde aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en werkt nu in Durham. De stad is vooral bekend van de grote kathedraal, die onder andere heeft gediend als enscenering voor opnames van Harry Potter. In de laatste tien jaar heeft Rijnvos als componist vooral orkestmuziek geschreven. Hij vertelt dat hij houdt van harmonieën, de bijbehorende klankkleuren en het volume.
Voor de serie van composities die geïnspireerd is op de stad Venetië, heeft hij als titel de koosnaam La Serenissima gekozen. De cyclus belicht veelal de donkere, duistere kanten van de stad. Rijnvos geeft eerst een korte toelichting op vier eerdere composities, alvorens hij meer over fuoco e fumo vertelt.
Onverwachte aanpak
Rijnvos legt uit dat hij een wat merkwaardige componist is vergeleken met wat gebruikelijk is. Meestal hebben componisten een deun in het hoofd die eruit moet. Rijnvos heeft muziek van anderen in zijn hoofd, muziek van Beethoven, Debussy, etc.; allerlei muziek die hij heeft beluisterd, maar niet zijn eigen muziek. Hij legt uit dat hij er op een bepaalde manier ook een aversie tegen heeft om te denken dat zijn muziek van waarde is voor een ander.
Techniek
John Cage is van grote invloed geweest op Rijnvos. Cage had van tevoren ook geen voorstelling van zijn muziek. Hij nam beslissingen op basis van toevalsoperaties gebruik makend van de I Ching. Vervolgens laat Rijnvos een magisch vierkant zien: blokjes met de getallen 1 t/m 16*. Hij legt uit dat je getallen in muziek kunt vertalen: je kunt ze vertalen in een afstand en in kloktijd. Dat resultaat is twee kanten op te lezen en kun je aan toonhoogte verbinden. Vier tonen vormen een akkoord en die vier samen geven de harmonie van de compositie. Op deze manier kun je met een abstract medium als hulpmiddel, zonder plan of voorstelling een compositie geboren laten worden. Overigens heeft Rijnvos voor fuomo e fumo geen magisch vierkant gebruikt, maar hij legt uit dat nadrukkelijk te proberen zijn eigen ego zo lang mogelijk “buiten de deur te houden”. Hij noteert zijn composities niet met de hand, maar gebruikt daarvoor het muzieknotatieprogramma Sibelius.
De vijfde compositie van de cyclus La Serenissima is dus fuoco e fumo: “vuur en rook”. Rijnvos vertelt dat het theater La Fenice op 29 januari 1996 voor de tweede keer volledig afbrandde. John Berendt beschrijft in zijn boek dat de deadline van de restauratie werd niet gehaald. De opdrachtnemers wilden de afgesproken boete daarvoor niet betalen: ze kozen ervoor een kortsluiting te ensceneren. Dit liep volledig uit de hand en uiteindelijk brandde het hele gebouw af.
Onheilspellende dissonantie
De compositie fuoco e fumo is met zijn 12 minuten een kort werk. Rijnvos legt uit dat voor deze compositie is begonnen met multiphonics op de klarinet (via een alternatieve greep hoor je meerdere tonen tegelijk). Eén multophonic pikte Rijnvos eruit, een geluid dat erg sonoor klinkt en waarvan de samenklank erg nauw komt. Hij geeft hiervan een voorbeeld op de piano die in de zaal staat. De dissonante klank vond Rijnvos toepasselijk voor zijn stuk. In het stuk fuoco e fumo wordt de dissonante klank herhaald, uitgebreid en verder uitgebreid. Dit staat symbool voor de beginnende brand die zich langzamerhand uitbreidt tot een hels vuur. Dit komt laag voor laag terug in de compositie.
Het gedeelte van het midi-geluidsbestand dat Rijnvos laat horen, roept bij mij een onheilspellend gevoel op van de aan de gordijnen en coulissen likkende vlammetjes die af en toe, steeds meer, oplaaien. Het is een langzaam stuk: als een beginnend vuur dat zich traag kan ontwikkelen van klein naar groots, voordat het ontdekt wordt. De clusters van tonen, geïnterrumpeerd door de genoemde multiphonics, veroorzaken dit gevoel. Er wordt steeds meer gestapeld tot de meerklank compleet is. Daarna gaat de stapeling door binnen de chromatische toonladder (12 tonen). Steeds is er een interruptie, een kleine herhaling voordat het vuur verder oplaait. Dat gebeurt niet alleen in toonhoogte, maar ook in volume. Je voelt hierdoor als het ware het moment waarop het vuur zich vermeerderd, het drama wordt groter. Aan het eind van het stuk is een geluid te horen dat niet met een instrument is gemaakt: het is een jutezak met glas dat valt. Het symboliseert de vallende kroonluchter tijdens het instortende dak, het begeefmoment.
Naderhand zou Frits van der Waas in De Volkskrant in zijn recensie over de première schrijven: “Voor een werk dat is geïnspireerd op een uitslaande brand is het nieuwe orkestwerk van Richard Rijnvos, fuoco e fumo, opmerkelijk ingetogen. In een kwartier tijd ontvouwt zich een verfijnd spel van aangolvende en wegebbende klanken vol boventoonverkenningen en verschietende kleuren. Als lijm fungeert een grondtonig akkoord, dat telkens door het weefsel schemert, maar op den duur vrijwel ondergesneeuwd raakt in door elkaar heen pulserende basnoten. “
Vragenintermezzo
Gevraagd wordt hoe ver van tevoren de musici de partituren krijgen. Rijnvos antwoordt dat men deze vroeger een jaar van tevoren wilde ontvangen. Tegenwoordig is de deadline een halfjaar voor de eerste première. Overigens lag fuoco e fumo al twee jaar klaar. Voor de uitvoering wordt het stuk doorgenomen op eventuele probleempunten. Daarna houdt het werk voor de componist eigenlijk op en is het vooral het bijwonen van de repetities. Het ligt aan de dirigent in hoeverre de componist zich dan nog met de uitvoering mag/kan bemoeien. Een andere vraag gaat over de theoretische aanpak. Wat doet Rijnvos als hieruit iets voortvloeit wat hem niet bevalt. Rijnvos legt uit dat hij niet handelt op basis van de likes/dislikes, maar accepteert wat er gebeurt. Dat doet hij heel bewust omdat hij niet zijn eigen ego wil opleggen, maar zich wil openstellen voor wat van er van buitenaf op je afkomt. Desgevraagd legt Rijnvos uit dat hij bij het componeren sterk rekening houdt met de beperking in wat muzikanten technisch kunnen.
Na de lezing krijgt Richard Rijnvos de Venetiaanse San Marco-leeuw in chocolade-uitvoering overhandigd als bedankje. Onder het genot van een hapje en een drankje is er nog uitgebreid gelegenheid om met Rijnvos in gesprek te gaan.
Meer over Richard Rijnvos vindt u via de website www.richardrijnvos.com. Ook zijn er verschillende uitzendingen over Rijnvos en zijn composities terug te zien op www.uitzendinggemist.nl van NPO (zoeken op ‘Rijnvos’).
Helma de Boer, Poorter uit Nunspeet
*Voor degenen die meer willen weten over het magische vierkant en de aanpak van Rijnvos, hier vindt u het complete boekje in PDF (letterlijk overtypen in uw browser): http://novembermusic.net/uploads/content/file/Portret%202008%20Richard%20Rijnvos.pdf
U kunt ook zoeken op de trefwoorden “magisch vierkant Rijnvos”, de kans is groot dat de PDF als een van de eerste resultaten naar boven komt in uw zoekmachine.
Deze publicatie kwam tot stand in samenwerking met De Poorters van Venetië en Richard Rijnvos.
Het artikel is eerder gepubliceerd in de jaarkroniek 2016 van De Poorters van Venetië.
0 reacties