Laatste update op 18 november 2017
De meer lugubere verhalen over Venetië hangen samen met de dodelijke pest. Vanaf de 14e tot de 18e eeuw kreeg Venetië met tussenpozen te kampen met dodelijke pestuitbraken. Nietsvermoedend haalden Venetië en Genua de ziekte, ook wel ‘De zwarte dood’ genoemd, in 1347 van Azië naar Europa op het moment dat hun galeien de havens binnenliepen. Maar waar de ziekte precies vandaan kwam bleef in eerste instantie een raadsel.
Vanuit de Oriënt doet de pest intrede in Europa
In de 14e eeuw was de stad Kaffa (op de Krim) in handen van handelaren uit Genua. Het verhaal wil dat Mongolen en Tartaren, Turkse nomaden, de stad belegerden en hun pestlijken over de wallen de stad in slingerden. Toen de bezetters de stad (geïnfecteerd) ontvluchtten, waren ze zich onbewust van de besmettelijkheid en de oorzaak van de wrede ziekte, die vervolgens in Europa om zich heen sloeg. Er zijn ook andere lezingen, maar algemeen wordt aangenomen dat de ziekte vanuit de Oriënt via ratten op schepen naar Europa is gebracht en daar via de handelsroutes verder werd verspreid.
Oorzaak: vlooien met bacterie
De dodelijke ziekte werd veroorzaakt door vlooien; mensen raakten besmet door de beet van een rattenvlo die met de ziekteverwekkende bacterie was geïnfecteerd. Bedenk dat het in de middeleeuwen wemelde van de ratten. De ziekte was zeer besmettelijk en werd ook nog eens niet alleen van dier op mens, maar ook van mens op mens doorgegeven.
De twee belangrijkste varianten van pest zijn de builenpest en de longpest. De laatste is het meest dodelijk. De besmetting ging via de lucht en 90% van de met longpest geïnfecteerde mensen kwam om. Vooral in havensteden en langs handelsroutes had men te maken met pestuitbraken. Tijdens de eerste pestuitbraak in de 14e eeuw stierf binnen een jaar tijd ongeveer de helft van alle Venetianen.
De gevolgen van de pest
Je kunt je voorstellen dat de gevolgen van de ziekte onbeschrijfelijk waren toen zoveel mensen in een korte tijd stierven. Het was verschrikkelijk. Dorpen en steden raakten ontvolkt. Oogsten konden niet worden binnengehaald door een tekort aan arbeidskrachten, waardoor een gebrek aan voedsel ontstond. Door de honger gedreven vormden zich groepjes met mensen die rovend rondtrokken. De angst onder de bevolking was enorm. Het leek alsof het einde der tijden was aangebroken en de oorzaak kon men niet duiden. Dat moest wel een straf van God zijn.
pestdokter, de Zwarte Dood, Venetië
De pestartsen
De uitdossing van de pestartsen is heel bekend geworden. De dokters waren gekleed in een zwart habijt. Ze droegen een zwarte hoed en een masker met een lange snavel. Deze snavel moest besmetting voorkomen. Het masker moest er in ieder geval voor zorgen dat de stank die de ziekte overal verspreidde enigszins hanteerbaar werd: de snavels werden gevuld met jeneverbessen en boerenwormkruid die een – zo werd gedacht – aroma verspreidden dat de pestbesmetting tegenhield.
Je kunt het masker zien als een ouderwetse vorm van het tegenwoordige mondkapje, dat gelukkig in veel gevallen inderdaad vrij efficiënt is tegen besmetting. Een andere manier om de stank en de besmette lucht te verdrijven was het verbranden van pek en kruiden in de straten van de stad.
boerenwormkruid, veel gebruikt tijdens de pestjaren in Venetië
Etherische olie van boerenwormkruid wordt tegenwoordig bijvoorbeeld nog steeds gebruikt in de receptuur voor insecten-verdrijvende middelen, onder andere om het huis vlo- en motvrij te houden.
Leuk detail: volgens de Griekse mythe werd het kruid gebruikt om Ganymedes onsterfelijk te maken, nadat Zeus een oogje op hem had laten vallen. De Mérode gaf een bundel uit met de titel Ganymedes. Deze is tegenwoordig antiquarisch de duurste uit het oeuvre van Willem de Mérode.
Maatregelen tegen de pest
In Venetië nam men maatregelen om nieuwe pestuitbraken te voorkomen. Zo moest de scheepsbemanning vanaf het begin van de 15e eeuw eerst veertig dagen in quarantaine voordat deze Venetië mocht aandoen. Helaas hielp dit maar deels, want de ziekte is immers ook via dieren (en vooral vlooien) overdraagbaar. Men was daar in die tijd nog niet van op de hoogte. Op 18 oktober 2011 werd trouwens bekend dat de erfelijke informatie van de veroorzaker van de Zwarte Dood (builenpest) was gevonden. Het hele genoom is ontrafeld aan de hand van skeletten uit de Londense massagraven voor pestdoden uit de middeleeuwen.
Checkpoint Lazaretto Nuovo
In 1468 besloot de Serenissima dat een ziekenhuis op het eiland Lazaretto Nuovo in gebruik moest worden genomen als locatie voor quarantaine en decontaminatie. Schepen die bij Venetië aankwamen vanuit de hele wereld, waren verplicht om hun vracht daar uit te laden om zo Venetië te beschermen tegen ziektes die vanuit andere oorden waren meegenomen. Totdat men zeker wist dat er geen besmettingsgevaar was, kon men niet van het eiland vertrekken. Uit gegevens uit die tijd blijkt dat er momenten zijn geweest waarop er meer dan 10.000 mensen op het eiland verbleven en dat de waterwegen werden versperd door honderden schepen en boten. Het eiland werd Nuovo genoemd om het te onderscheiden van Lazaretto Vecchio dat dichtbij het Lido ligt.
Triest hoogtepunt: verbanning naar Lazaretto Vecchio
In de pestjaren 1575-1577 werden de zieken letterlijk verbannen. Duidelijke gevallen van pest gingen rechtstreeks naar het Lazaretto Vecchio. Daar werden speciale hospitalen ingericht waar de zieken naartoe werden gebracht. Soms waren de hospitalen schepen (voornamelijk voor de rijken). Ik stel me zo voor dat de verbanning naar deze plekken des doods soms gebeurde nadat iemand een klikbriefje in de Bocce dei Leone deed die zich in de Madonna Visitazione bevindt (zie hoofdstuk 3).
Tijdens de grote pestuitbraak werden op beide eilanden, Lazaretto Vecchio en Nuovo pestzieken opgevangen. Er kwamen maar weinigen van terug. Het was geen aangename periode; heel veel mensen stierven en dat was niet op een prettige manier.
“Het zag eruit als de hel … De zieken lagen met z’n drieën of vieren in één bed.” schreef de zestiende-eeuwse Venetiaanse schrijver Rocco Benedetti. “Werkers verzamelden de doden en gooiden ze in graven, ze werkten de hele dag, zonder pauze. Vaak werden de stervenden of degenen die te ziek waren om zich te bewegen of te spreken voor dood aangezien en op de berg met doden gegooid” (National Geographic). Het tekort aan ziekenverzorgers loste de regering op door prostituees en gedetineerden te rekruteren (lees: dwingen) om de zieken te verzorgen en de doden te begraven. Ook werden mensen van het vasteland tegen grote sommen geld ingehuurd.
Over de oorsprong van de benaming van ‘lazaretto’ staat op blog.seniorennet » het volgende:
“Van Italiaanse oorsprong is dan weer ons lazaret, een oud woord voor ziekenhuis, hospitaal of veldhospitaal, oorspronkelijk een ziekenhuis voor besmettelijke ziekten zoals de pest en later nog specifieker voor melaatsen. Luie Van Dale kent maar een deel van het verhaal: hij verwijst naar Lazarus, de zieke bedelaar in het Lukasevangelie, hoofdstuk 16, 19-31, die met zweren overdekt bij het huis van de rijke vrek lag. Daarvan is inderdaad het Italiaanse lazaro, melaatse afgeleid, maar niet lazaretto. Dat gaat terug op een hospitaal voor besmettelijke ziekten, vroeg in de 15de eeuw, op een eilandje in de buurt van Venetië, dicht bij een klooster Santa Maria di Nazareth, vandaar nazaretto. (Nazarethum or Lazaretum). Pas later heeft men er onder invloed van lazaro, melaatse, lazaretto van gemaakt en zo is het overgenomen in andere Europese talen, het Frans en ook het Nederlands.”
San Lazaro degli Armeni
Het eiland Lazaretto Vecchio heette eerst Santa Maria Nazarethum. Tegenwoordig heet het eiland San Lazaro degli Armeni, nadat een Armeense gevluchte monnik zich op het eiland mocht vestigen. Toen ik er in maart 2017 langsplofte in een motorbootje van Brussa is Boat (tip!), lag er een zeiljacht afkomstig uit Armenië aangemeerd. Blijkbaar is er nog steeds een link met dat land. Lees meer informatie over de geschiedenis van San Lazzaro » (Engels). Deze site is zeker een bezoek waard.
Herdenkingen van de grote pestuitbraken
Il Redentore
Nog steeds wordt jaarlijks het einde van de pestepidemie in 1576/1577 herdacht. De kerk Il Redentore (“de Verlosser”) op het eiland Giudecca is speciaal gebouwd als dank voor het einde van de pest. Als Venetië van de pest zou worden verlost, zo beloofde doge Alvise Mocenigo via een gelofte in de San Marco Basiliek, dan zou deze kerk worden gebouwd en dan zou de Venetiaanse bevolking ieder jaar een processietocht naar deze kerk ondernemen. En zo geschiedde.
Iedere derde zondag van juli vieren de lokale bewoners het einde van de pest tijdens het Festa del Redentore. Het feest bestaat uit een processie naar de Chiesa del Santissimo Redentore-kerk en een picknick (veel bootjes met lokale bewoners die picknicken) en een enorm vuurwerkspektakel ’s avonds.
Santa Maria della Salute
Het bleef niet bij de Redentore-kerk. Ook in de 17e eeuw was er een zeer dodelijke pestuitbraak. De doge beloofde ook toen om een kerk te bouwen als de republiek van de plaag werd verlost. Dat werd de kerk Santa Maria della Salute, een bouwwerk dat Venetië kenmerkt. Het is gebouwd vlak naast Punta della Dogana. Het hoofdaltaar van de kerk toont een knielende vrouw. Zij beeldt de stad Venetië uit die Maria en het Kind om hulp vragen om de stad van de pest te verlossen. Jaarlijks vindt er in november een festival plaats om het einde van de pest in 1630 te herdenken. Men construeert daarvoor een tijdelijke brug van gondels over het Canal Grande naar de Santa Maria della Salute. In de kerk zijn dan non-stop kerkdiensten die druk worden bezocht. Er is een marktje waar ballonnen en zoetwaren worden verkocht.
Zie ook evenementen in Venetië ».
Gedicht De ziekenzuster
Het gedicht dat ik koppel aan de pest in Venetië, vertelt over een ziekenzuster die een vreemdeling naar de dood begeleidt. Het is geschreven op 16 augustus 1936 – 360 jaar na de pestuitbraak in de 16e eeuw – en het komt uit de bundel Kaleidoscoop.
De ziekenzuster
Zij heeft de nachtwaak bij het bed
Der vreemdelinge, die gaat sterven.
En zij aanvaardt de plicht tot erven
Van angst en pijn en dood; ’t gebed,
Dat zij eerst prevelt, en dan plechtig
als miserere en credo zingt,
Wordt zoo grootmachtig, dat ’t aemechtig
Hoofd rustig op het kussen zinkt.Zij ziet het leven uit de handen
Wegtrekken en ’t verheft zich stom
In ’t hol gelaat, en staat te branden
Al een nachtlichtje in een kom.
Nog eens bewegen zich de handen
En draait ’t nu doode hoofd zich om.
Update ziekteverwekkende bacterie
Op 18 oktober 2011 meldt nu.nl dat de erfelijke informatie van de veroorzaker van de Zwarte Dood (builenpest) bekend is. Het hele genoom is ontrafeld aan de hand van skeletten uit de Londense massagraven voor pestdoden uit de middeleeuwen. Lees het hele artikel op nu.nl »
0 reacties